​ChùathườngđượcgọilàchùaBà,tọalạctrênnúiBàĐen,thuộcấpNinhTrung,xãNinhSơn,thịxãTâyNinh,tỉnhTâyNinh.ĐT:066.826763,066.820761.ChùathuộchệpháiBắctông.
Vớichiềucao986msovớimựcnướcbiển,núiBàĐenlàngọnnúicaonhấtNamBộ.

ChùaLinhSơnTiênThạch,thườnggọilàchùaPhật,chùaThượng,chùaBà,cùngvớichùaHang(chùaLinhSơnLongChâu)vàchùaTrung(chùaLinhSơnPhướcTrung)lànhữngngôichùanổitiếngởkhudanhthắngnúiBàĐen.

ChùadoThiềnsưĐạoTrung–ThiệnHiếuthuộcchipháiThiềnLiễuQuánkhaisơnvàogiữathếkỷXVIII.NguyễnQuyếtChiếntrongbàiHệthốngtựviệnnúiBàĐentrongtiếntrìnhlịchsử(BáoGiácNgộngày22–02–1997)đãchobiết11đờitrụtrìchùanhưsau:ĐạoTrung–ThiệnHiếu(1783–1806),ThanhThanh(1806–1832),HảiHiệp(1832–1857),ThanhThọ–PhướcChí(1857–1878),ChơnThoại–TrừngTùng(1879–1910),ChánhKhâm–TâmHòa(1910–1937),NguyênCơ–GiácPhú(1937),NguyênThần–GiácHạnh(1937–1938),GiácNgọc(1938–1951),khuyếttrụtrì(1951–1957),HuệPhương(1957–1962),DiệuNghĩa(từnăm1962đếnnay).

Chùađãđượctrùngtunhiềulần.NămMậuNgọ(1857),TổPhướcChíđãbỏngôichùacũlợplá,váchván,tổchứcxâydựngngôichùakhangtrang.NgàiđãvậnđộngnhiềuPhậttửgópcônggópcủamởrộngđườnglênnúi,xâydựngngôichánhđiệnvàgiảngđường.Cũngvàothờigiannày,cáchchùakhoảng300m,mộtnhàsưngườiChiêmThành,tụcgọilàôngChàmvànhàsưHuệMạng–KimTiênlấyhangđálàmnơituhành.Khoảngnăm1864,sưHuệMạngkhaisơnchùaLinhSơnLongChâu.

NămNhâmThân(1871),TổPhướcChíchoxâychùaPhướcLâmkếcậndòngsôngchảyquaấpVĩnhXuânđểkháchhànhhươngđibằngđườngthủyghéchùanghỉngơitrướckhilênnúi.ĐếnđờiTổChơnThoại,ngàithấycầnxâymộttrạmdừngtạichânnúi,tạothuậnlợichokháchhànhhương,nênđãchoxâyngôichùaLinhSơnPhướcTrung,thườnggọilàchùaTrung.

NămCanhTuất(1910),TổTâmHòanốitiếptrụtrìđãchomởrộngngôichùa,xâydựngthêmnhànghỉchokháchhànhhương,mởconđườngrộng6m,dài1300mtừchùaTrunglênchùaPhật.Năm1924,ngàichoxâynhàTổ,Đônglang,Tâylang,nhàTrùbằngvậtliệuchủyếulàđá.Năm1927,ngàicholấphốĐiệnBà(sâu50m,rộng70m),tươngtruyềnlànơiBàquyênsinh,đểlấylốilênchùaPhật.Đâylàcôngtrìnhlớn,ngàiđãhuyđộnghàngtrămthợlaođộngsuốtbốnnămmớihoànthành.27nămtrụtrìcủaTổTâmHòalàthờikỳchùađượchưngthịnhvềmặthoằngdươngđạophápcũngnhưcơsởtựviệnvớihơn100TăngNituhọc,kháchhànhhươngvềchùamỗingàymộtđông.Ngàiviêntịchvàongày08–01nămĐinhSửu(1937).

CácđệtửcủaTổTâmHòalàGiácPhú,GiácHạnh,GiácNgọckếtụcquảnlývàpháttriểnhệthốngtựviệnởđâyđếnnăm1945.
Từnăm1945đếnnăm1956,quânNhậtrồiquânPhápkéolênchiếmđóng,pháhủyhoàntoànhệthốngtựviệnởđây.
   
Năm1956,ngàiNguyênChất–GiácĐiền,trụtrìchùaPhướcLâmtổchứcxâydựnglạihệthốngchùaởnúiBà.NgàichotháodỡngôiThiềnđườngvàmộtsốcănnhàphụcủachùachởlênnúicấtchùatạmđểcónơilễbáicủaTăngNivàkháchhànhhương.NgàicùngthầyHuệPhươnghếtlòngchămlotôntạongôichùaPhậtvàchùaHang.Năm1957,ngàiGiácĐiềnviêntịch,ngàiHuệPhươngtiếptụccôngviệcđếnnăm1962thìgiaonhiệmvụtrụtrìchoNisưThíchNữDiệuNghĩađểvềchùaPhướcLâmtuhọc.Từđâychođếnnăm1975,côngviệctáithiếtcáctựviệnbịngưngtrệ.Mộtlầnnữa,bomđạnchiếntranhđãpháhủygầnhếtcáccôngtrìnhmớiđượcxâydựng.

Hơn40nămtrụtrì,NisưThíchNữDiệuNghĩađãtổchứcnhiềulầntrùngtubangôichùa:chùaTrung,chùaPhậtvàchùaHanglàmnơituhọcchoTăngNi,Phậttửvàđóntiếphàngvạnkháchthamquan,chiêmbáihằngnăm.KiếntrúcbangôichùahiệnnaydoNisưchoxâydựngtừnăm1992đếnnăm1997.NisưtiếptụcchoxâynhàTổ,khunhàTăng,khunhàNi,khunhàbổnđạovàonăm2000.NisưThíchNữDiệuNghĩađươngnhiệmPhóTrưởngbankiêmỦyviênTàichánhBanTrịsựPhậtgiáotỉnhTâyNinh.
 
  ChùaLinhSơnTiênThạchđượckhởicôngxâydựngvàongày16–10nămBínhTý(26–11–1996)vàlạcthànhvàongày20–11nămĐinhSửu(19–12–1997).Chùacódiệntích210m2(bềrộng14m,bềdài15m).Chùamangnétkiếntrúckếthợphàihòanétđẹpcủanhiềungôichùacổtrongnước.Đặcbiệt,chùacòngiữhaicộtđáxanhđượctạcthờiTổTâmHòa(1919)ởtiềnđường,mỗicộtcao4,5m,đuờngkính0,45m,chạmhìnhrồnguốnlượnrấtđẹp.

ỞsânchùaPhậtcótôntrítượngđàiBồtátQuanÂm.TiềnđườngthờtượngTiêuDiện.TầngtrênthờBồtátDiLặc,BồtátVănThùvàBồtátPhổHiền.ĐiệnPhậtthờtượngđứcTrungTônchínhgiữa(tưliệucủachùachobiếttượngđứcBổnsưThíchCathiềnđịnhcao2,5m)vàchưPhật,Bồtát:bộtượngDiĐàTamTôn,đứcPhậtThíchCa,tượngĐảnsanh,BồtátĐịaTạng,NgọcHoàng...HaibêncóbànthờtượngBồtátQuanÂmvàBồtátThếChí.TrướcđiệnPhậtcótượngTứThiênVương:MaLễThọ,MaLễHồng,MaLễHải,MaLễThanh;tượngđứcHộPhápViĐà.HaibênváchcóbànthờThậpbátLaHán,ThậpĐiệnMinhVương,MụcKiềnLiên,QuanThánh.SauđiệnPhật,cóbànthờTổsưĐạtMavàcácvịTổcủachùa.Đặcbiệt,ởđiệnPhậtcótôntríngọcXálợiPhật,bảovậtdoHòathượngThíchHiểnPháp,PhóChủtịchHộiđồngTrịsựGiáohộiPhậtgiáoViệtNam,đượcVuaSãiTháiLantặng,vàHòathượngđãcúngdườngchochùavàonăm2000.   ChùacókhubảothápTổ.GiữalàthápTổTâmHòa,TổGiácPhú,TổGiácĐiền.HaibênlàthápTổTrừngTùngvàTổThanhThọ.
BêncạnhchùalàĐiệnBàLinhSơn.Kiếntrúcđiệngồmmộtmáiđátựnhiênnhôratạothànhđộng,vòmmáicao2,5m,vàgiannhàthờnhântạophíatrướcdài8m.TrongđiệnthờLinhSơnThánhmẫu,ThầnTài,ThổĐịa.ỞđâycótủđựngytrangcủaBàdothậpphươngbátánhdângcúng.GianngoàithờBồtátQuanÂmvàĐịaMẫu.

CónhiềutruyềnthuyếtdângiankểvềBàĐennhư:SựtíchnàngĐênh,truyệnLýThịThiênHương...

TheoThạchPhươngvàLêTrungVũtrongsách60lễhộitruyềnthốngViệtNam(NXB.KHXH,HàNội,1995)thìnàngĐênhlàconcủaviênquanTrấnthủvùngnúiTâyNinh.Năm13tuổi,nàngđượcchamẹgửichomộtnhàsưngườiHoađểhọcđạo.Đếntuổicặpkê,cócontraiviênTrihuyệnTrảngBàngngỏýcầuhôn,nhưngnàngtừchốivìđãcóýnguyệnxuấtgia.Mộtđêm,nànglẻnbỏnhàrađilênnúi,nhưngchẳngmaybịcọpvồ.Hômsau,đếnkhigianhânviênquanTrấnthủđitìmthìnàngđãbịcọpănthịt,chỉcònsótlạimộtchânnằmởnơikẹtđá.Songthânnàngđãchomaitángphầnthithểcònlạitrênnúivàchoxâymiếuthờ.Ngườidânđịaphươngchorằngnàngchếtoantấtphảilinhhiểnnênthườngđếnmiếucúngbái,mongđượcnàngphùhộ.

TheotàiliệuTruyềnthuyếtvềBàĐen(BáoTâyNinhxuấtbảnnăm1998)thìcôgáiLýThịThiênHươngvốnnhansắcmặnmàởhuyệnQuanHóa(naylàhuyệnTrảngBàng)đínhhôncùngLêSĩTriệt,chàngtraivănvõsongtoàn.Giữabuổiloạnly,chàngLêSĩTriệtgáctìnhriênglênđườngtòngquâncứunước.ThiênHương,mộthômlênnúiviếngchùathìgặpbọncườngsơnthảokhấuchặnđườnguyhiếp.Sứcyếuthếcô,nàngđànhphảinhàoxuốngvựcsâuquyênsinh.Đêmấy,nhàsưtrụtrìngôichùatrênnúiđượcnàngbáomộng.Hômsau,ôngxuốngvựcsâutìmvàđemxácnàngđiantáng.Nàngrấtlinhhiển,luônphùđộchonhândântrongvùngđượcnhiềuânphước.NgườidânlậpđiệnthờBàtrênnúi,từđónúicótênlànúiBàĐen.

KhiNguyễnÁnhlênngôi,xưnghiệulàGiaLong,tưởngnhớđếnchuyệnkhibôntẩukhắpmiềnNam,lúcđếnnúiđượcBàmáchbảonênthoátnạn,liềnsaiTảquânLêVănDuyệt,TổngtrấnThànhGiaĐịnh,lênnúilàmlễsắcphongchoBàdanhhiệuLinhSơnThánhmẫu,đặttênchùaBàLinhSơnTiênThạchTựvàtạctượngBàbằngđồngđểnhândânchiêmbái,phụngthờ.Săcphongđóvềsaubịthấtlạc.ĐếnđờiBảoĐại,vuatáisắcphongchoBà.

Hằngnăm,kháchhànhhươngđếnviếngchùa,miếuBàrấtđôngvàothánggiêngvàvàolễvíaBà,ngày5và6thángnămâmlịch.Từnăm1983,tỉnhTâyNinhđãthànhlậpBanTổchứcHộiXuânNúiBàvàBanquảnlýDitíchlịchsử–vănhóanúiBàĐen.ConđườngtừthịxãTâyNinhđếnnúiBàdài11kmđượctrảinhựa,hệthốnglướiđiệnquốcgiađãnốimạngđếnđỉnhnúi,cáccơsởhạtầngphụcvụkháchhànhhươngđượcxâydựnghoànchỉnh.

Đặcbiệt,mộthệthốngcáptreođầutiênởViệtNamđãđượcCôngtyDulịchTâyNinhđưavàohoạtđộngphụcvụdukháchvàonăm1998,đitừchânnúilênchùaLinhSơnTiênThạch,đoạnđườngdài1225m,độcao225m,thờigian18phút/lượt.Hệthốngcáptreo,côngnghệCộnghòaÁodoTrungQuốcsảnxuất,tổngsố180cabin(2ngườilớn/cabin),16trụtháp,côngsuấtphụcvụ500lượtkhách/giờ.Hệthốngmángtrượt,côngnghệcủaĐứcdoTrungQuốcsảnxuất,cũngđãđưavàohoạtđộngtừnăm2002.Hệthốngbaogồmhaituyếnkhépkín:tuyếnmángkéo1.190mvàtuyếnmángtrượt1.700m,tốcđộtốiđa40km/g.Cóhệthốngthắngtay,cóhệthốnggiảmchấnởhaiđầuxetrượt,cóthắngtựđộng,cólướibảovệ,códâyđaiantoàn.

ChùađãđượcBộVănhóa–ThôngtincôngnhậnlàDitíchlịchsử–vănhóaquốcgia  
Đoan Trang(Tuvien.com)