Câu Chuyện Thầy Lang: Chuột Rút
Friday, July 13, 2007
Bác sĩ Nguyễn Ý Đức
Source: Người Việt
Đang đắm mình trong giấc ngủ say, đột nhiên ông Vân thấy bắp
chân co giựt liên hồi rồi đau nhức từ gót chân lên đầu gối, đau
chịu không nổi, như cắt thịt đứt da. Ông nhăn nhó ôm chân la
làng. Bà Vân nằm bên cạnh vội vàng nhỏm dậy, kiếm hộp dầu cù là
thoa thoa, bóp bóp, an ủi.
Mấy phút sau, cơn đau giảm dần nhưng bắp chuối còn mỏi. Ông bà
Vân không ngủ trở lại được, bèn rủ nhau dậy nấu nước sôi pha trà
Thái Nguyên uống, nhắc lại chuyện đời xưa.
Sáng hôm sau lật đật đi bác sĩ để tìm hiểu nguyên do, điều trị.
Từ mấy tuần lễ nay, chân ông cứ bị đau thắt như vậy nhiều lần.
Thưa đó là ông Vân đã bị chứng “chuột rút” ở bắp thịt dưới chân.
Ông Vân chẳng phải là người duy nhất với “nửa đêm thức giấc đau
chân” như vậy. Cùng lúc đó có cả triệu người khác cũng đang ôm
chân nhăn nhó. Con chuột nó rút cơ bắp chuối của quý thân hữu và
nó không chịu nhả ra, cơ liên tục co cứng, gây đau.
Tiếng Hồng Mao gọi là “leg cramp”, người mình gọi giản dị là
“chuột rút” hoặc “vọp bẻ”.
Vậy “chuột rút” là gì?
Chuột rút là sự co thắt đột ngột, ngoài ý muốn và gây
đau ở một bắp thịt làm cho sự cử động khó khăn.
Chuột rút có thể xẩy ra ở bất cứ bắp thịt nào, nhưng
thường thấy ở bắp chuối giữa đầu gối và cổ chân, bắp thịt đùi và
hông (cơ đùi trước và đùi sau giữa đầu gối và hông), dọc theo
bàn tay, bàn chân và cơ bụng. Cơ co có thể chỉ lâu vài giây đồng
hồ tới vài phút nhưng cũng có thể hết đi rồi co trở lại.
Bệnh thường xẩy ra vào ban đêm khi đang ngủ hoặc sau khi vận
động, sử dụng cơ bắp lâu dài.
Bệnh thấy ở mọi giới mọi tuổi nhưng nhiều hơn ở lớp trẻ và lão
niên trên 65 tuổi
Nguyên nhân:
Nguyên nhân của chuột rút chưa được biết rõ, có thể là
là do vận động quá mức hoặc trong tình trạng tĩnh tại quá lâu
như khi ngủ ban đêm, khi ngồi lâu cùng vị trí.
a. Chuột rút ban đêm có thể vì:
- Ban ngày đứng lâu trên mặt bằng cứng, cơ bắp không
hoạt động, cứng nhắc
- Có tật ở bàn chân, như trường hợp không có độ cong của mu bàn
chân, gót chân nằm phẳng trên mặt đất (flat-foot) khiến cho bắp
thịt luôn luôn căng
- Thiếu nước trong cơ thể
- Người hơi mập, chân chịu sức nặng liên tục
- Mang giầy quá chật, gót quá cao
- Mất cân bằng chất điện giải trong máu
- Tác dụng của một số dược phẩm như thuốc statin, prednisone,
thuốc lợi tiểu chữa cao huyết áp làm giảm K và magnesium trong
máu,
- Thiếu K, Na. vì ói mửa, tiêu chẩy, đổ nhiều mồ hôi
- Chuột rút trong các bệnh tiểu đường, Parkinson, đường huyết
thấp, thiếu hồng cầu, bệnh tuyến giáp hoặc nội tiết, bệnh thận
đang lọc máu...
- Rối loạn tuần hoàn, bệnh mạch máu chi dưới khi đi lại nhiều
b. Chuột rút sau khi vận động thường thấy ở các bắp thịt
lớn, kéo dài tới vài chục giây đồng hồ. Nguyên do có thể vì:
- Cơ bắp mệt mỏi
- Vận động quá lâu, quá mạnh
- Vận động khi thời tiết quá nóng hoặc quá lạnh
- Mất chất điện giải trong cơ thể như K, magnesium, muối natri,
calcium.
- Tích tụ acid lactic trong bắp thịt sau khi vận động lâu dài.
- Mới đây có giải thích cho rằng, rối loạn dẫn chuyền tín hiệu
giữa cơ bắp và dây thần kinh bị rối loạn, cho nên dù não bộ muốn
cơ thư giãn sau khi co nhưng cơ vẫn tiếp tục co, gây ra đau.
Theo giải thích này, người ngồi làm việc lâu, ngồi không ngay
ngắn đúng vị thế cũng hay bị chứng co cứng cơ đau nhức này.
c. Sách Danh Từ Y Học do bác sĩ Lê Khắc Quyến soạn có
ghi nhiều chứng chuột rút liên quan tới một số nghề nghiệp khác
nhau như chuột rút thợ cạo, chuột rút người đánh máy, chuột rút
văn sĩ, chuột rút người hầu bàn, chuột rút điện báo viên, chuột
rút người vắt sữa bò, chuột rút diễn giả... Đây là những công
việc mà người thực hiện phải dùng đi dùng lại một số bắp thịt.
Riêng trường hợp chuột rút nhà diễn giả, chắc là hăng say, miệng
dính chặt vào micro, nói thao thao bất tuyệt, nên con chuột
trong bắp thịt lưỡi mệt mỏi, co cứng.
Điều trị:
Thường thường chuột rút không kéo dài lâu và không gây
ra hậu quả trầm trọng. Tuy nhiên, khi đang lái xe, điều khiển
máy móc hoặc đang bơi lội thì tai nạn có thể xảy ra. Sau đây là
một số phương thức nên áp dụng để giải tỏa cơn đau:
- Nhẹ nhàng thoa bóp bắp thịt bị co
- Khi chuột rút ở bắp chuối, nhè nhẹ vươn duỗi cơ theo chiều đối
ngược: kéo đầu ngón chân và bàn lên phía trần nhà, hướng về đầu
gối.
- Khi co cơ bắp đùi, nhờ người kéo thẳng chân ra, nâng cao gót
chân đồng thời ấn đầu gối xuống.
- Khi co cơ xương sườn, nên hít thở sâu để thư giãn cơ hoành
đồng thời xoa bóp nhẹ các bắp thịt quanh ngực
- Tắm nước nóng để thư giãn bắp thịt
- Thong thả đạp xe đạp chừng dăm phút trước khi đi ngủ
- Đặt một cái chăn ở cuối chân giường để các ngón và bàn chân
khỏi chúi xuống trong khi ngủ. Bàn chân chúi xuống làm căng
thẳng bắp chuối.
- Mang giày thích hợp, không bó chặt bàn chân, gót giày không
quá cao.
- Bơi lội cũng giúp vươn duỗi cơ bắp, giảm co cứng cơ.
- Mang tất đàn hồi hơi ép vào mạch máu để tránh máu ứ đọng ở
tĩnh mạch hạ chi.
Có người nói để một cục xà bông dưới khăn phủ giường để
tránh chuột rút. Xin quý thân hữu áp dụng thử coi và “công bố”
kết quả cho bà con biết mà làm theo.
Thuốc Quinine sulfate được coi như khá công hiệu để điều
trị chuột rút, nhưng có nhiều tác dụng ngoại ý không tốt (ù tai,
rối loạn thị giác, chóng mặt, buồn nôn, giảm tiểu cầu, rối loạn
nhịp tim), cho nên cần được sự hướng dẫn và theo dõi của bác sĩ
khi dùng. Vì lẽ đó, từ năm 1995, Cơ Quan Thực Dược Phẩm Hoa Kỳ
cấm bán tự do các loại thuốc bổ (tonic) có chất quinine. Đang có
thai, bệnh thận, bệnh tim không được dùng quinine.
Dược phẩm có hoạt chất diphenhydramine hydrochloride
(benadryl), sinh tố E, thuốc thư giãn cơ (equanil, miltown),
veramil hydrochloride (Calan, Isoptin, Verelan), chloroquine
phosphate (Aralen Phosphate) và hydroxychloroquine sulfate
(Plaquemil sulfate) cũng có đôi chút công hiệu.
Phòng ngừa:
Phòng bệnh hơn chữa bệnh, cho nên xin hiến vài mẹo vặt
để phòng tránh:
- Uống nước đầy đủ. Liên hệ nhân quả giữa thiếu nước và
chuột rút chưa được biết rõ, nhưng khi cơ thể thiếu nước thì
chuột rút xẩy ra. Vì thế, cần uống nước đầy đủ trước, trong khi
và sau khi tập luyện cơ thể và trước khi đi ngủ buổi tối.
- Thư giãn cơ bắp trước và sau mỗi lần vận động cơ thể.
- Tập vươn duỗi chân mỗi buổi sáng, trước khi ăn và trước khi đi
ngủ vào buổi tối:
a. Đứng thẳng cách xa tường 15 cm, gót chân chạm đất
b. Giữ gót chân chạm mặt đất, ngả mình về phía trước, hai bàn
tay chống lên tường
c. Đẩy hai bàn tay lên trên, giống như lau tường, càng cao càng
tốt
d. Giữ nguyên vị trí trong 30 giây, rồi buông tay xuống, thư
giãn.
Nhắc lại các động tác trên năm lần.
- Khi ngồi, co bàn chân về phía đầu gối càng cao càng
tốt. Làm như vậy để máu dễ dàng lưu thông ở bắp chuối
Trước khi vận động cơ thể, nên dành mươi phút “hâm nóng”
toàn thân và “vươn duỗi” cơ bắp để tránh chuột rút.
Chuột rút bắp chân khi có thai
Phụ nữ có thai thường hay bị chuột rút vào tháng thứ sáu
của thai kỳ và kéo dài khi bụng ngày càng lớn. Khó khăn thường
xảy ra vào ban đêm.
Nguyên nhân chưa được biết rõ. Có ý kiến cho là vì:
- Thiếu calcium, phospho, magnesium,
- Do các cơ ở dưới chân phải mang sức nặng quá lâu của dạ con,
thai nhi nên mệt mỏi hoặc
- Thai nhi và tử cung lớn dần, cơ và dây chằng tử cung căng giãn
- Sức nặng và độ lớn của tử cung ảnh hưởng lên các mạch máu ở hạ
chi
Để tránh khó khăn này:
- Không nên đứng hoặc ngồi tréo chân quá lâu
- Vươn duỗi bắp thịt cẳng chân (bụng chân, bắp chuối) nhiều lần
trong ngày và trước khi đi ngủ
- Cử động khớp cổ chân, các ngón chân trong khi ngồi, ăn cơm,
đọc sách báo hoặc coi TV
- Chậm rãi đi bộ nếu bác sĩ không cấm
- Tránh làm việc quá mệt mỏi, nằm nghỉ khi cần
- Uống nước đầy đủ
- Tắm nước ấm trước khi đi ngủ để thư giãn bắp thịt
Nếu đang bị chuột rút, có thể thoa bóp bắp thịt hoặc
chườm với bình nước nóng; vươn duỗi bắp chuối, kéo bàn chân và
ngón chân về phía ống quyển, nhẹ nhàng đi lại để bắp thịt thoải
mái, tránh chúi đầu ngón chân khi thả lỏng bắp thịt...
Có ý kiến cho là dùng thêm calcium hoặc magnesium cũng giúp giảm
thiểu chuột rút, nhưng nên hỏi ý kiến bác sĩ trước khi dùng.
Nếu chuột rút kéo dài, xảy ra nhiều lần thì nên đi bác sĩ để tìm
ra căn nguyên và điều trị, vì đôi khi có thể là do cục máu hạ
chi.
Hội chứng Chân-Không-Nghỉ (Restless Leg Syndrome)
Đây là một rối loạn chuyển động của chân mà nguyên nhân
chính chưa được biết rõ. Khoảng từ 3 tới 15% dân chúng bị hội
chứng này.
Người bệnh than phiền có cảm giác khó chịu, rần rần như
có con vật gì đó bò ở dưới da, nhất là khi nằm ngủ ban đêm hoặc
ngồi lâu. Để giải tỏa khó chịu, họ phải liên tục cử động chân
bằng cách đi lại, vươn duỗi chân. Bệnh nhân ngủ không yên và
không ngồi lâu, như đi xa trên máy bay hoặc xe hơi.
Nguyên nhân gây ra hội chứng chưa được xác định. Có ý
kiến cho là do rối loạn hệ thần kinh, thiếu hóa chất dopamine ở
não bộ, do gen di truyền hoặc cơ thể thiếu khoáng sắt.
Một số yếu tố liên hệ tới hội chứng này là:
- Giới tính: thường thấy ở nữ giới nhiều hơn nam giới.
- Tuổi tác: hội chứng tăng với tuổi: rất ít ở tuổi thiếu niên,
nhiều hơn sau 65 tuổi.
- Liên hệ gia đình: 2/3 người bệnh có liên hệ gia đình và thường
xẩy ra trước tuổi 40.
- Phụ nữ có thai: Khoảng 20% phụ nữ mang thai than phiền bị rối
loạn này, nhưng sau khi sinh con thì hết bệnh.
- Lo âu có thể gây ra sự bất an, đứng ngồi không yên tương tự
như hội chứng Chân Không Nghỉ.
- Lọc máu: Nhiều người lọc máu vì thận suy cũng than phiền bị
hội chứng này. Sau khi được thay thận thì hội chứng hết.
- Hội chứng cũng thấy trong các bệnh như viêm xương khớp, tiểu
đường, mập phì, nghiện rượu, thiểu năng tuyến giáp, thiếu hồng
cầu, bệnh cơ bắp, thương tích não bộ tủy sống...
- Một số dược phẩm như thuốc chống trầm cảm, chống dị ứng, chống
suyễn, chống nghẹt mũi, lợi tiểu... cũng có thể gây ra hội
chứng.
- Cơ thể thiếu chất sắt, magnesium, folic acid...
- Cơ thể mệt mỏi, nhiều căng thẳng, tiếp xúc quá lâu với lạnh.
- Caffeine, nicotine, chất rượu đều có thể gây ra hội chứng.
Hậu quả của hội chứng chân luôn luôn chuyển động là mất
ngủ và bệnh nhân luôn luôn ở trong tình trạng “đứng ngồi không
yên”, gây ra mệt mỏi.
Bệnh có thể điều trị được. Trước hết là chữa nguyên nhân hoặc
các rủi ro đưa tới bệnh.
Thuốc ropinirole (Requip) đã được chấp thuận để chữa HCCKN.
Ngoài ra các thuốc gabapentin (Neurontin), clonidine,
carbidopa-levodopa, tramadol (Ultram) cũng có vài công hiệu.
Tất cả các thuốc này cần được bác sĩ chỉ định, hướng dẫn cách
dùng, theo dõi kết quả cũng như tác dụng ngoại ý.
