Chương
16: Những gì cho bạn
Bạn
có thể kỳ vọng những ích lợi nào đó từ tu thiền. Những
thứ có được vào giai đoạn ban đầu có thể là rất buồn
tẻ và thực dụng; những giai đoạn kế tiếp thì thâm sâu
và siêu việt hơn. Chúng nối tiếp nhau từ dạng đơn giản
nhất cho tới vĩ đại nhất. Chúng tôi sẽ trưng bài ra đây
vài điều, nhưng rốt ráo nhất vẫn là sự kinh nghiệm của
chính bạn có được.
Những
thứ này chúng ta thường hay gọi là chướng ngại hay sự
ô nhiễm, nó còn tệ hại hơn những trạng thái tâm khó chịu.
Chúng thường hay biểu lộ qua sự biểu hiện của tự ngã.
Thực chất của bản ngã là cảm giác phân cách rõ nét —
sự nhận thức về khoảng cách giữa cái mà chúng ta gọi
là “ta” và “không phải ta.” Tri giác này bị chặn đứng
chỉ khi nào bị kiểm tra liên tục và vì có những chướng
ngại này nên sự kiểm tra kia được lập nên.
Tham
muốn và khát khao là sự mưu tính để chiếm hữu những gì
đó cho “tôi”; Ghét bỏ và sự ác cảm là mưu đồ “tôi”
phải tránh xa những thứ đó. Tất cả những ô nhiễm kia
tùy thuộc vào sự nhận thức của cái hàng rào giữa bản
ngã với người khác, và toàn bộ những thứ đó nuôi dưỡng
cho sự nhận biết mỗi khi chúng bị rèn luyện. Chánh niệm
nhận thức ra sự vật một cách sâu xa với nét trong sáng
rõ ràng. Nó mang sự chú tâm của chúng ta tới gốc rễ của
ô nhiễm và phơi bày ra những cấu trúc cơ bản nhất. Chánh
niệm cũng nhìn thấy thành quả và ảnh hưởng của hậu quả
này xảy ra cho chúng ta. Nó không bao giờ bị lường gạt.
Một khi đã thấy một cách rõ ràng những gì là lòng ham muốn,
và sự tổn hại nó mang đến cho chúng ta ra sao, rồi bạn
sẽ tự nhiên không còn muốn dính mắc vào chúng nữa. Một
em bé bị bỏng tay khi chạm cái lò nóng, bạn không phải kêu
nó rút tay về, nó tự nhiên làm thế mà không cần suy nghĩ
hay quyết định gì cả. Những hành động phản xạ vốn có
trong hệ thần kinh dành cho mục đích như thế, và nó hoạt
động nhanh hơn tư tưởng. Vào lúc đứa bé cảm nhận hơi
nóng thì đã khóc lên, và cánh tay thì đã rục về rồi. Chánh
niệm làm việc cũng tương tự như thế: không ngôn từ, tức
khắc và hiệu quả hoàn toàn. Chánh niệm rõ ràng sẽ kìm
hãm không cho những chướng ngại phát triển; liên tục chánh
niệm có khả năng dập tắt chúng. Vì vậy, chánh niệm chân
chính được gầy dựng, những bức tường bản ngã rồi sẽ
bị sụp đổ, tham vọng bị tàn phá, thế phòng thủ và sự
khắc khe giảm bớt, bạn trở nên cởi mở hơn, dễ chấp
nhận hơn, và dễ thích ứng hơn. Đây cũng là cách bạn học
chia xẻ lòng từ của mình.
Theo
truyền thống, các bậc cổ đức miễn cưỡng nói về sự
tồn tại tối hậu của kiếp người. Nhưng những ai sẵn
lòng thiết tha thì nói rằng sự thực rốt ráo hay Phật tánh
thì trong sáng, thánh thiện và vốn thanh tịnh. Chỉ lý do duy
nhất mà đời sống khác hẳn đi là kinh nghiệm được cái
sự thật tối hậu đang bị che giấu đó, nó bị ém chặt
như nước bị nhốt phía sau cái đập. Chướng ngại là những
viên gạch dùng để xây nên cái đập. Khi nào chánh niệm
làm hòa tan những viên gạch, khoét lỗ xuyên qua cái đập,
rồi thì niềm vui của lòng bi mẫn và sự cảm thông lan tràn
mênh mông. Bao giờ chánh niệm miên mật, thì đời sống của
bạn cũng đổi thay, dòng kinh nghiệm sống dậy mãnh liệt,
cảm giác hòa cùng ý thức, mọi thứ trở nên rõ ràng và
tỉ mỉ, không còn mất chú tâm cho những nỗi ưu tư. Chánh
niệm trở thành một chủ thể nhận biết liên tục không
gián đoạn.
Mỗi
phút giây đi qua biệt lập như một đơn vị; những khoảng
thời gian không còn trộn lẫn vào nhau trong một trạng thái
lu mờ. Không có gì bị che đậy hay bị ám thị, không kinh
nghiệm nào được xem như là “thông thường” nữa. Mỗi
một sự thể đều tỏa sáng và đặc biệt như nhau. Bạn
cố tránh để khỏi phải phân loại kinh nghiệm của mình
qua kẽ hở của tâm. Sự miêu tả và diễn dịch bị dẹp
bỏ qua một bên và mỗi phút giây thời gian thì được tự
lên tiếng (nói pháp.) Bạn lúc ấy mới thật sự nghe được
những gì nó muốn nói, và nghe nó như là lần đầu trong đời
được nghe. Khi sự tu tập trở nên có ảnh hưởng mạnh thì
nó cũng trở thành cố định, bạn quan sát một cách liên
tục với sự tỉnh giác đơn thuần cả hai cùng một lúc,
hơi thở và mỗi hiện tượng tâm. Bạn cảm thấy sự thăng
bằng tăng cao như có điểm tựa cố định vào kinh nghiệm
đơn thuần, bình thường về từng phút giây của đời sống.
Một
khi tâm không còn bị điều khiển bởi tư tưởng, nó trở
nên trong sáng, tỉnh táo và bình an trong sự tỉnh giác đơn
giản hoàn toàn. Sự tỉnh giác này không thể diễn tả một
cách thích đáng được vì ngôn từ vốn bị hạn chế, mà
chỉ có thể kinh nghiệm mà thôi. Hơi thở dừng lại mà chỉ
còn là sự thở; nó không còn bị giới hạn vào sự cố định
và những khái niệm quen thuộc mà bạn đã từng dựa vào.
Bạn không còn thấy nó như là sự tiếp nối của hít vào
và thở ra nữa; nó không còn là một kinh nghiệm nhỏ bé và
buồn tẻ, mà trở thành một tiến trình sống động, luôn
thay đổi, và quyến rũ. Nó không còn là những thứ chiếm
thời gian; nó chính là bản chất của phút giây hiện tại.
Thời gian bấy giờ mới là một khái niệm chứ không phải
là kinh nghiệm thực tại nữa.
Sự
tỉnh giác đơn giản, sơ đẳng này tước bỏ tất cả phần
chi tiết phụ trợ, trói buộc vào dòng sống của hiện tại
và được đóng dấu bởi sự thật đang phơi bày ra cho thấy.
Bạn tuyệt đối biết rằng đây là sự thật, thật hơn bất
cứ gì mà bạn đã kinh nghiệm qua trước kia. Một khi có được
sự nhận thức này với sự tin chắc tuyệt đối, bạn có
được một lợi điểm mới, một tiêu chuẩn mới để đo
lường tất cả kinh nghiệm của mình. Theo sau sự nhận biết
này, hoặc là bạn thấy rõ ràng những phút giây này khi thể
nhập vào từng hiện tượng, hay là làm xáo trộn nó bằng
thái độ của tâm. Bạn nhận thấy mình đang vặn méo sự
thật với sự bình luận trong đầu, với những hình ảnh
cũ rích, và quan điểm cá nhân. Bạn biết mình đang làm gì,
và làm nó lúc nào. Bạn trở nên nhạy bén hơn về phương
cách mà mình đã bỏ lỡ sự thật, và rồi chuyển sang những
đối tượng nhận thức đơn giản mà không bị thêm bớt
gì cả. Bạn trở nên một người rất có hiểu biết. Từ
lợi điểm, tất cả trở nên tỏ tường. Bạn quan sát một
cách chánh niệm hơi thở không ngừng sinh khởi và hoại diệt;
theo dõi dòng cảm giác vô cùng tận của thân và sự chuyển
động; đọc lướt qua sự tiếp nối nhanh nhẹn của tư tưởng
và cảm giác, phát hiện cái nhịp điệu vọng lại từ dòng
thời gian đều đặn. Trong giữa cơn chuyển động vô cùng
này, không có người quan sát mà chỉ có sự quan sát mà thôi.
Trong
trạng thái của sự hiểu biết này, không còn gì là tương
đồng giữa hai phút giây kế tiếp nhau. Mọi thứ rõ là đang
trong sự biến đổi liên tục. Tất cả được sinh ra, phát
triển, và hoại diệt đi, không có gì là ngoại lệ cả. Bạn
bừng tỉnh trước sự thay đổi không ngừng của cuộc đời
mình. Nhìn chung quanh và thấy mọi thứ đều nằm trong dòng
chảy, tất cả, tất cả. Tất cả trổi lên rồi rụng xuống,
mạnh lên rồi giảm bớt, xuất hiện để rồi phai tàn. Tất
cả mọi đời sống, từng chút một, từ cực tiểu cho đến
những thứ lớn hơn, vĩ đại hơn như là Ấn độ dương,
đều đang ở trong sự biến chuyển vô tận. Bạn hiểu biết
ra cả vũ trụ này như là một dòng sông kinh nghiệm khổng
lồ mà thôi. Niềm vui sướng to lớn có được từ sự chiếm
hữu đã lẫn tránh mất dạng và cả cái cuộc đời của
bạn mới đây cũng thế. Nhưng sự biến đổi vô thường
này không phải là cái lý do cho nỗi sầu khổ. Bạn đứng
đó lấy làm sững sờ, liếc nhìn những hoạt động liên
tiếp diễn ra và đáp lại chúng bằng niềm hân hoan kỳ lạ.
Tất cả đang di chuyển, nhảy múa, và đầy sức sống.
Trong
khi tiếp tục quan sát những biến đổi này và thấy ra tất
cả liên hệ với nhau ra sao, bạn trở nên thích thú về sự
quan hệ thân thiết của tất cả trạng thái tâm, cảm giác,
và niềm xúc động. Bạn ngắm xem một tư tưởng dẫn đến
tư tưởng kế tiếp, thấy sự hoại diệt để đưa đến
sự phát sinh những phản ứng tình cảm, và cảm giác, dẫn
đến nguyên nhân tạo ra sự nảy sinh cho nhiều tư tưởng
kế tiếp. Hành động, tư duy, cảm giác, ham muốn — bạn
thấy hết cả, liên quan chằng chịt lại với nhau trong một
tấm vải tinh vi, mịn màng của Nhân và Quả. Bạn theo dõi
những kinh nghiệm dễ chịu nổi lên và rụng xuống để thấy
rằng chúng không bao giờ bền vững; quan sát cơn đau đến
mà không có lời mời gọi và thấy mình lăn lộn một cách
lo âu để tìm cách quăng liệng nó đi, mà vẫn không thành
công theo ý muốn. Tất cả xảy ra hết lần này sang lần khác,
khi bạn đứng bên kia lề đường trong êm lặng để ngắm
nhìn xem tất cả diễn biến ra sao.
Bên
ngoài cái phòng thí nghiệm sống động này, là phần kết
luận nội tâm không thể bắt bẻ được. Bạn thấy cuộc
đời mình đã bị đóng dấu bởi sự thất vọng và chán
nản, và cũng thấy rõ rồi nguồn gốc của nó. Những phản
ứng phát sinh vì sự thiếu khả năng (nếu không muốn nói
là bất lực) của mình để hầu mong có được những gì
bạn muốn, sự lo sợ mất đi những gì bạn đang có và cái
thói quen không bao giờ thấy đủ của mình. Những thứ này
không còn là lý thuyết khái niệm nữa — bạn đã tự thấy
và biết những điều đó là thật. Bạn cũng nhận biết nỗi
sợ hãi của mình, sự bất an ninh cơ bản nhất khi đối diện
với vấn đề sinh tử. Nó là sự căng thẳng hằn sâu đến
tận gốc rễ của tư duy và tạo ra bao khó khăn cho đời sống.
Bạn theo dõi xem mình đang sờ soạng trong lo âu về mọi thứ,
nắm bắt nhiều thứ mà trong lòng đầy sợ hãi, giữ chặt
vào tất cả trong khi chúng đang tuông khỏi bàn tay giống như
cát luồn qua kẽ các ngón tay. Bạn thấy ra rằng không có
một thứ gì có thể là điểm tựa bền vững, không có gì
mà không thay đổi.
Bạn
thấy được nỗi đau gây ra do sự mất mát và buồn khổ,
quan sát mình bị đàn áp để điều chỉnh theo sự phát triển
của cơn đau từng ngày trong đời sống của mình. Bạn làm
chứng nhân cho sự căng thẳng và xung đột vốn có trong quá
trình của đời sống và cái bộ mặt đạo đức giả thật
sự của chính mình khi tỏ ra ân cần trong ngày. Bạn theo dõi
tiến trình của cơn đau, bệnh tật, già yếu, và cái chết.
Bạn lấy làm kinh ngạc rằng, tất cả những thứ kinh tởm
này thì không có gì là đáng sợ cả, chúng đơn giản chỉ
một bộ phận của đời sống mà thôi.
Trải
qua sự nghiên cứu xuyên suốt này về những lãnh vực tiêu
cực của đời sống, bạn trở nên quen thuộc sâu xa với
Khổ đau, một trạng thái bất toại nguyện của muôn loài.
Bạn bắt đầu hiểu biết Khổ đau ở mọi tầng cấp của
đời sống, từ vi mô cho tới vi tế nhất. Thấy tiến trình
khổ đau không thể tránh khỏi đi theo sự dính mắc. Ngay sau
khi bạn nắm bắt một thứ gì thì đau khổ theo lập tức
không thể nào tránh. Một khi đã trở nên quen thuộc với
toàn thể động cơ của tham muốn, bạn sẽ trở nên nhạy
bén với nó. Bạn thấy nơi nó khởi sinh, thời khắc nó xuất
hiện, và ảnh hưởng ra sao tới bạn. Hãy theo dõi nó hoạt
động hết lần này sang lần khác, biểu hiện qua những giác
quan, điều khiển tâm ta và biến ý thức thành nô lệ cho
nó.
Giữa
cơn kinh nghiệm dễ chịu, bạn theo dõi cơn khát vọng của
mình và sự luyến chấp xảy ra. Ngay khi kinh nghiệm khó chịu
đang lên, hãy quan sát sức mạnh của sự kháng cự hình thành.
Đừng ngăn cản những hiện tượng này, mà chỉ theo dõi chúng,
thấy chúng như là rác rưỡi của tư tưởng loài người.
Bạn khám xét ra rằng thứ mà ta gọi là “tôi”, chỉ là
một thân thể vật lý và bạn đã lập ra một định danh
cho mình, chỉ là một cái túi da bao bọc bộ xương mà thôi.
Khám xét xa hơn, bạn thấy ra cách cư xử của tất cả các
hiện tượng như là tình cảm, khuôn mẫu của tư tưởng và
quan niệm, để rồi nhìn ra cái chiêu bài bản ngã được
dán dính vào từng cái một. Bạn quan sát thấy mình thật
đã điên cuồng vì luôn luôn muốn chiếm hữu, bảo vệ, và
đề phòng bị mất đi những thứ rỗng tuếch này. Bạn đã
không ngừng lục lạo một cách điên cuồng những thứ này
— vật chất, cảm giác sinh lý, đam mê và tình cảm — một
cách không mệt mõi. Tất cả những thứ đó cuốn xoáy lấy
bạn, khiến cho bạn chui vào những xó xỉnh, lùng kiếm không
ngừng để phụng sự cho cái “tôi.”
Bạn
không thấy gì cả. Trong tất cả những khối sưu tầm có
được trong suốt khoảng đời vật lộn không ngừng nghĩ
kia, bạn có thể thấy ra chúng được đánh đổi bằng vô
số mánh khóe, mưu đồ vô nhân tính. Nhưng lại không thấy
một cái ngã cố định; tất cả chỉ là tiến trình. Bạn
có thể thấy tư tưởng nhưng không có người suy nghĩ, có
thể thấy cảm xúc, ham muốn nhưng không có người muốn.
Bản chất của cái nhà thì trống rỗng, và không có ai ở
trong đó cả.
Toàn
thể nhân sinh quan về tự ngã của bạn bị thay đổi hoàn
toàn ở phút giây này. Bạn bắt đầu nhìn mình như là một
nhiếp ảnh gia. Khi nhìn một tấm ảnh bằng đôi mắt trần
thì bạn thấy một hình ảnh rõ ràng, nhưng khi nhìn qua kính
phóng đại thì tấm ảnh kia chỉ là một cấu hình phức tạp
bởi nhiều dấu chấm. Tương tự như thế, dưới cái nhìn
xuyên thấu của chánh niệm, cái cảm giác tự ngã, cái “Ta”
hay “là” bất kỳ gì, đều bị mất cơ sở và bị phân
hóa. Để rồi đi đến một điểm là trong trí tuệ thực
chứng, nơi mà ba sự thật rốt ráo — Vô thường, Bất toại
nguyện, và Vô ngã — có tác động mãnh liệt nhất để tiêu
diệt khái niệm tương đối. Bạn kinh nghiệm được rõ ràng
tính vô thường của đời sống, nỗi khổ đau của kiếp
sống, và sự thật của vô ngã. Những đặt tính này trở
nên quá sinh động làm cho bạn chợt thức tỉnh đối với
sự vô nghĩa của khát vọng, luyến chấp, và phản kháng.
Trong phút giây giác ngộ này, ý thức của bạn bị biến đổi.
Cái ngã bị tan rã, chỉ còn lại một hiện tượng vô ngã
vĩnh hằng mà khái niệm tương đối không thể nào xâm phạm
được. Khát vọng bị dập tắt và bạn không còn trĩu nặng
nữa. Còn lại đây là một dòng sống tùy thuận, không có
căng thẳng hay phản kháng. Bình an, hạnh phúc của Niết bàn
vốn không sinh không diệt là đây.
Hết
Phân
phối
Tựa
đề: Chánh niệm cơ bản
Tác
giả: Thiền sư H. Gunaratana Mahathera
Nhà
Xuất bản: H. Gunaratana Mahathera
Bhavana
Society
Rt.
1 Box 218-3
High
View, WV 26808. USA
Xuất
bản ngày: December 7, 1990
Phát
hành ngày: April 1994
Bản
quyền: Tiger Team Buddhist Information Network
(510)
268-0102 * BodhiNet (72:1000/658)
Nhà
xuất bản vẫn giữ mọi thẩm quyền của tác phẩm này và
nay cho phép bản điện tử và quyền phân phối cho BodhiNet
Democratic Buddhist Network. Quyển sách này có thể được phép
tự do chép lại hay phân phối tiếp với điều kiện đính
kèm sự thỏa thuận này mà không được bán dưới mọi hình
thức. Nếu tác phẩm này được dùng để làm tài liệu mô
phạm hay duyệt xét, người dùng cần phải báo cho nhà xuất
bản biết trước.
Nếu
bạn thấy tác phẩm này có giá trị, mọi sự biếu tặng
tới tác giả hay nhà xuất bản xin chuyển tới địa chỉ
sau để công việc này được tiếp tục và hữu hiệu.
BodhiNet
1920
Francisco St., Suite 112
Berkeley,
CA 94709. USA
Tel.
510-540-6565
510-268-0102
Modem (via Tiger Team)
