Thơ Phật Giáo

 

Tuệ Sỹ

 --- o0o --- 

 

NHỮNG PHƯƠNG TRỜI VIỄN MỘNG

 

I

 

KHUYẾT NGUYỆT QUẢI SƠ ĐỒNG

缺 月 掛 疏 桐

 

 

Trong ta là núi là rừng

Là trăm tiếng hát đã dừng trên môi

(THÂN PHẬN)

 

 

1.

 

Khuyết nguyệt; đó là mảnh trăng non, là con trăng sơ huyền. Trăng của thời kỳ vừa chớm, và thơ cũng sẽ bắt đầu từ một cõi mộng đơn sơ. Những cái u sầu hay hoan lạc trong mỗi cuộc giao tình, phảng phất một ẩn ngữ cao kỳ. Ân tình cùng giao thoa trong tương ứng, nó đơn giản như hai với hai là một. Rồi từ đó sẽ mở ra một phương trời đọa đày viễn mộng. Cuộc tình tan rã, thì cuộc chơi đột ngột phơi bày trong tuế nguyệt. Bấy giờ là mùa thu; và tóc trắng tung bay trong cõi mộng kiêu hùng. Mùa đó, nước lũ ào ạt đổ xuống Trường giang; rầm rộ tràn qua những đống loạn thạch, lũ lượt trôi phăng như mây ngàn bạt đỉnh, sóng kinh hoàng xẻ đôi hai bờ bến, dâng cao như đống tuyết bay: Giang sơn như họa, Anh hùng hào kiệt một thời!

Thế thì, trong cõi thơ, trăng cũng kiêu hùng như gió ngàn bạt đỉnh. Từ đó, nhìn lại con trăng như sợi lông mày vắt ngang trên con mắt sầu mộng đăm chiêu; mảnh trăng non trơ vơ trên ngọn ngô đồng thưa lá: thơ là ẩn ngữ hay không là ẩn ngữ? Vừa ẩn ngữ, vừa không là ẩn ngữ: Trời viễn mộng đọa đày đi mấy thuở; Mộng kiêu hùng hay muối mặn giữa mù khơi?

Thơ không là ẩn ngữ. Trong cuộc giao tình vừa khởi sự, cuộc thơ cũng phơi bày lồ lộ những nét thanh kỳ tú lệ; cũng lãng đãng như màn trăng trong những giọt sương lóng lánh; cũng tươi như nụ hồng vừa chớm nở; cũng trong ngọc trắng ngà như băng tuyết; và cũng trơ vơ như chiếc sao Hôm trong buổi hoàng hôn, tư lự như sao Mai giữa trời khuya ngất tạnh. Vậy, những cái đó không là ẩn ước hay ẩn mật; mà chính là những tâm tình được thổ lộ phơi trần, hoặc bằng lân la nay khóm trúc mai chồi lan; hoặc đột ngột như gió dục mây Tần. Tâm tình đã thổ lộ, thì cuộc giao tình thắm thiết mở ra. Bấy giờ mới là lúc:

Vén thanh sắc đổ mù khơi về đối diện

Cuộc ân tình lơi lả vội chia phôi

Trăng nằm xuống ruỗi dài hai bến hẹn

Một dòng sông vồn vã động chân trời

Từ tâm tình đến cuộc tình, từ cuộc tình đến cuộc chơi, rồi từ cuộc chơi đến cuộc hẹn; thế là, đang lân la, bỗng đột ngột phát hiện một phương trời viễn mộng, xa xôi. Trong cõi đó, lữ khách bao giờ cũng thấy mình đang bươn bả ra đi, đi biền biệt, đi triền miên, tưởng như không bao giờ có bến bờ để đổ lại; nhưng, đi và đi mất, trong từng khoảnh khắc, cái đến và nơi đến, đã đến tự bao giờ. Cuộc tình chia phôi từ độc đó. Bên này là những dòng tuế nguyệt cứ mãi trôi đi, và bên kia là một chân trời đồng vọng không có đến. Bóng chiều rủ lên tàng đá bên đường, đọng trong mắt của người một mối sầu cô lữ. Không vì ẩn ngữ, nhưng vì đã phơi bày tất cả ra đó, nên cuộc tình và cuộc chơi hay cuộc lữ cuộn tròn trong ẩn ngữ thiên thu. Đó là một tình tự hoang đường? Hoặc giả:

Đá mòn phơi nẻo tà dương

Nằm nghe nước lũ khóc chừng cuộc chơi

.......?

 

2.

 

Đó là tình thơ trong cuộc thơ và cõi thơ; không quyết là của Đông Pha hay không là của Đông Pha. Nhưng người chơi thơ, mở cuộc giao tình với cuộc thơ, ban đầu chỉ như đi tìm một cõi mộng đơn sơ; rồi đột ngột, và sững sờ, cảm khái như một mối sầu cô lữ, thấy mình lưu lạc ở một phương trời đọa đày viễn mộng

*

*  *

Bây giờ bắt đầu bằng con trăng sơ huyền, mảnh trăng non treo trên ngọn ngô đồng thưa lá. Trăng trên đồi xuân cỏ mượt, hay trăng trong mùa thu tóc trắng. Nói chung, là trăng trong cõi mộng đơn sơ. Trong đó, tình thơ đồng vọng từ mùa xuân, từ lúc hoa bắt đầu rã những cánh hồng xơ xác:

Hoa thốn tàn hồng thanh hạnh tiểu Yến tử phi thời Lục thủy nhân gia nhiễu Chi thượng liễu miên xuy hựu thiểu Thiên nhai hà xứ vô phương thảo

花 褪 殘 紅 青 杏 小 燕 子 飛 時 綠 水 人 家 遶 枝 上 柳 綿 吹 又 少 天 涯 何 處 無 芳 草

 

Hoa đang rã những cánh hồng xơ xác, và cây hạnh xanh gầy. Khi con én liệng, dòng nước biếc lượn quanh. Lớp bụi phấn bông liễu trên cành, gió thổi rồi vơi dần. Ven trời hàng vạn nẻo, nơi nào không là cỏ non?

Đồng vọng xuân mà cũng là đồng vọng thu; đồi cỏ non và tóc trắng. Ân tình một nỗi mà chia hai. Tình thơ là tình xuân, nhưng tình người đã quá xế muộn, của tuổi già, cái tuổi gần 60, trong những ngày bị đày ải, lưu lạc nơi cảnh man dại Nam hoa.

Lúc đó, và năm đó, Giáp tuất (1094), ông 59 tuổi, đang từ chức Đoan minh điện kiêm Thị độc học sĩ, ngoại nhiệm ở Định Châu, bị giáng chức, đày đi Hải Nam. Đó là đoạn đường gian nan hiểm trở. Trên đoạn đường đó, thơ ông vang lên những tiếng dội lạ lùng. Khổ đau cùng cực, trộn lẫn với hào khí ngất trời; nhưng lại đượm những chân tình hoài vọng xa xôi.

Đường đi xuống Hải Nam, ngang qua Cống châu; sông Cống chảy qua 18 ghềnh thác đổ. Ngày mồng 7 tháng 8 (âm lịch) năm đó, bắt đầu vào Cống châu, và ngang qua một thác nước ào ạt, được mệnh danh là thác Hoàng khủng. Cái tên đó cũng đủ thấy các thế tuôn trào của nó. Trong cái kinh hoàng nơi khách địa đó, thơ ông vọng về cố quận khơi vơi. Nơi quê ông, có phố chợ, được gọi là phố Hỉ hoan. Hỉ hoan và Hoàng khủng, tình trong một mà cảnh tượng đôi bờ. Bên này là những nét kiêu hùng man dại của đất khác; bên kia là tình nồng đượm của quê hương. Chỗ đó, ông gọi là "lao viễn mộng", là đọa đày viễn mộng. Bốn chữ ấy, vừa kiêu sa vừa cô quạnh, mùa thu và tóc trắng hiện ra những nét vừa khốc liệt vừa man mác. Bài thơ của ông làm lúc đó

Thất thiên lý ngoại nhị mao nhân Thập bát than đầu nhất diệp thân Sơn ức Hỉ hoan lao viễn mộng Địa danh Hoàng khủng khấp cô thần Trường phong tống khách thiêm phàm phúc Tích vũ phù chu giảm thạch lân Tiện hiệp dữ quan sung thủy thủ Thử sinh hà chỉ lược tri tân

七 千 里 外 二 毛 人 十 八 灘 頭 一 葉 身 山 憶 喜 歡 勞 遠 夢 地 名 惶 恐 泣 孤 臣 長 風 送 客 添 帆 腹 積 水 浮 舟 減 石 鱗 便 恰 與 官 充 水 手 此 生 何 止 略 知 津

 

Hai thứ tóc, người đi ngoài bảy nghìn dặm;

Một thân côi, thác đổ xuống mười tám ghềnh.

Núi nhớ Hỉ hoan đọa đày viễn mộng;

Đất tên Hoàng khủng lệ khóc cô thần.

Gió ruỗi khách cánh buồm mở rộng,

Mưa đầy sông thuyền nhẹ lênh đênh.

Góp sức quan thử làm thủy thủ,

Đời trôi xuôi bờ bến là đâu?

Con đường đó còn mở rộng bát ngát những hùng ca và bi ca. Thơ ông bấy giờ như cánh chim hồng lẻ loi bạt gió.

Ngày 3 tháng 10 năm đó, đến Huệ châu, thuộc tỉnh Quảng đông ngày nay. Ông ở đây gần 4 năm, rồi bị đày xa xuống nữa.

Tháng 11 năm đó (giáp tuất), ông làm bài thơ đùa Triêu Vân. Ông tự viết lời dẫn cho bài thơ, nói:

"Đời bảo Lạc Thiên (bạch Cư Dị) có bài từ Chúc lạc mã phóng theo điệu Dương liễu chi, khen con ngựa lúc chủ già bịnh không nỡ bỏ. Nhưng tôi nằm mộng có làm mấy câu thơ:

Xuân tận nhứ phi lưu bất đắc Tùy phong hảo khứ lạc thùy gia

春 盡 絮 飛 留 不 得 隨 風 好 去 落 誰 家

"Thơ lạc Thiên cũng nói:

Bịnh dữ lạc Thiên tương bạn trụ Xuân tùy Phàn tử nhất thời qui

病 與 樂 天 相 伴 住 春 隨 樊 子 一 時 歸

"Nhà tôi có vài thị thiếp; bốn, năm năm đã nối nhau bỏ đi; chỉ một mình Triêu Vân theo tôi đày sang Nam. Nhân đọc thơ Lạc Thiên, làm bài thơ đùa đó. Triêu Vân họ Vương, người Tiền đường, có con tên Cán, chưa đầy năm đã yểu"

Bài thơ đó:

Bất tợ dương chi biệt Lạc Thiên Hiệp như Thông Đức bạn Linh Huyền Ả nô Lạc Tú bất đồng lão Thiên nữ Duy Ma tổng giải Thiền Kinh quyển dược lô tân hoạt kế Vũ xam ca phiến cựu nhân duyên Bất tác Vu dương vân vũ tiên

不 似 楊 枝 別 樂 天 恰 如 通 德 伴 伶 玄 阿 奴 絡 秀 不 同 老 天 女 維 摩 總 解 禪 經 卷 藥 爐 新 活 計 舞 衫 歌 扇 舊 因 緣 丹 成 逐 我 三 山 去 不 作 巫 陽 雲 雨 仙

Gọi là đùa, mà kỳ thực là để tạ cái chân tình thắm thiết của Triêu Vân hầu ông. Nàng cốt cách như thiên nữ, dù không là sắc nước hương trời, nhưng cũng trang nhã thanh cao. Trước kia, nàng chỉ biết ca hát và múa. Từ khi theo ông đi đày, nàng làm bếp; tợ như ngọc nữ quạt lò thuốc luyện đan. Khi nào tiên đan luyện thành rồi, sẽ đuổi ông chơi xa ngoài năm non bảy núi, không làm tiên nữ mây mưa trên đỉnh Vu dương nữa.

Một ngày nhàn hạ, ông ngồi với Triêu Vân. Lá ngô đồng vừa bắt rơi vài ngọn, gió heo may vừa trổi, và sương thu lạnh. Ông bảo Triêu Vân cầm cốc rượu làm phách đánh nhịp, hát bài từ của ông, theo điệu Điệp luyến hoa:

Hoa thốn tàn hồng thanh hạnh tiểu.

Yến tử phi thời,

Lục thủy nhân gia nhiễu.

Chi thượng liễu miên xuy hựu thiểu.

Thiên nha hà xứ vô phương thảo

Tường lý thiên thu tường ngoại đạo,

Tướng ngoại hành nhân,

Tường lý giai nhân tiếu.

Tiếu tiệm bất văn thanh tiệm tiểu,

Đà tình khước bị vô tình não.

Ca và Triêu Vân sụt sùi khóc, nước mắt đẫm áo. Ông hỏi tại sao khóc. Nàng chỉ vào bài từ, chính là ở chỗ

Chi thượng liễu miên xuy hựu thiểu.

Thiên nha hà xứ vô phương thảo

Trên cành liễu, bông liễu đã kết trái, trên hạt của nó có những sợi lông như lông tơ của cái kén, gọi là liễu miên, hay bụi bông liễu. Ngọn gió muộn của mùa thu thổi qua, bông liễu bay đi; ngoài kia bông liễu tản mạn triền miên, tản mạn bay đi, ngoài kia ven trời vạn nẻo, đâu không là cỏ non!

Nàng khóc là ở chỗ đó. Ông cười lớn: Chính là chố ta ngậm ngùi mùa thu, mà nàng khóc với mùa xuân.

Mùa xuân và mùa thu, cùng trong một tình thơ đó. Tình đạm bạc như bông liễu; và cũng tình đó, triền miên như bụi bông liễu. Mịn như tơ trời và lây lất triền miên theo gió thổi; trên cành liễu và ngoài kia mấy vạn ven trời diệu vợi. Càng đơn bạc, càng nồng nàn.

Tình vương vấn như sợi tơ trời, triền miên và thắm thiết. Triền miên và triền miên, một thứ triền miên kỳ lạ. Triền miên đó là cái bịn rịn, cái dây dưa, cái vương vấn, cái quyến luyến, của bụi bông liễu như tơ trời. Lồ lộ trong cơn gió thanh xuân, mà e ấp trong một tình thơ sầu vạn đại.

Cuộc giao tình dồn lại rồi chia phôi:

Tường lý thu thiên tường ngoại đạo Tường ngoại hành nhân, Tường lý giai nhân tiếu. Tiếu tiệm bất văn thanh tiệm tiểu Đa tình khước bị vô tình não

牆 裏 鞦 韆 牆 外 道 牆 外 行 人 牆 裏 佳 人 笑 笑 漸 不 聞 聲 漸 小 多 情 卻 被 無 情 惱

 

Bên trong tường là cái xích đu và bên ngoài tường là con đường cái. Bên ngoài tường là lữ khác đi và bên trong tường là người đẹp đang cười. Cười càng lúc càng nhỏ và tiếng cười càng lúc càng ngậm ngùi. Cái đa tình đã thường bị cái vô tình làm ray rứt.

Tình thơ, và cuộc tình trong thơ, thắt chạt rồi buông lơi; gió thổi cuộc tình ra ngoài một vạn phương trời viễn mộng. Hùng ca hay bi ca? Mòn con mắt sầu đưa từ cổ độ:

Bụi thu mờ ai phủ với hai tay

(Bùi Giáng)

Bụi thu mờ và bụi thu bay. Trời thu cao ngất tạnh trong bụi thu mờ. Rừng thu rỗ biếc ố hồng vì bụi thu mờ. Chiều mùa thu đổ xuống trong bụi thu mờ. Mờ và xa,

Em về rủ áo mù sa

Trút quần phong nhụy cho tà huy bay

(Bùi Giáng)

Chẳng bao lâu, Triêu Vân bịnh và mất. Nàng mất lúc tuổi mới 34, và ông đã 61 tuổi. Rồi từ đó, sầu cô quạnh tung trời lên Bắc đẩu, dải Ngân hà tan tác bụi thu bay.

Từ đó trở đi, ông không bao giờ còn nghe lại:

Hoa thốn tàn hồng thanh hạnh tiểu

....

Chi thượng liễu miên xuy hựu thiểu

Thiên nhai hà xứ vô phương thảo

Ông viết "Mộ chí minh":

"Thị thiếp của Đông Pha tiên sinh là Triêu Vân, tự Tử Hà, họ Vương thị; người Tiền đường. Thông minh và thích việc nghĩa, thờ tiên sinh 23 năm, một mực trung và kỉnh. Năm Thiệu thánh thứ 3 (1096), tháng 7, ngày nhâm thìn, mất ở Huệ châu, 34 tuổi. Tháng 8, ngày canh thân, táng trên Phong hồ, phía đông nam chùa Thê hiều. Sinh con tên Độn, chưa đầy năm đã yểu. Nàng thường theo tì khưu ni Nghĩa xung học Phật pháp, cũng hiểu biết sơ qua đại ý. Lúc chết, tụng 4 câu kệ trong kinh Kim cương rồi tuyệt. Bài minh rằng:

Phù đồ thị chiêm Già lam thị y Như nhữ túc tâm Duy Phật chi quy

浮 屠 是 瞻 伽 藍 是 依 如 汝 宿 心 唯 佛 之 歸

 

(Hướng về đức Phật. Nương về cửa chùa. Theo tâm nguyện đó. Nay Phật đón đi).

Ông làm bài thơ truy điệu, và tự viết lời dẫn:

"Thiệu thánh nguyên tiêu (1094), tháng 11, làm bài thơ đùa Triêu Vân. Năm Thiệu thánh thứ 3, tháng 7, ngày 5, Triêu Vân mất vì bịnh ở Huệ Châu, táng phía đông nam trong rừng thông chùa Thê hiền, kề tháp Đại thánh. Tôi làm bài Minh khắc lên mộ nàng; nay làm bài thơ học vận bài trước.

"Ban đầu, Triêu Vân không biết chữ. Lớn tuổi, bỗng học viết; viết hơi có ngay ngắn. Lại thường theo bà tì khưu ni Nghĩa Xung ở Tứ thượng học Phật pháp, cũng có biết sơ qua đại nghĩa. Lúc chết, tụng 4 câu kệ trong kinh Kim cương rồi tuyệt"

Bài thơ:

Miên nhi bất tú khởi kỳ thiên Bất sử Đồng Ô dữ ngã huyền Chú cảnh hận vô thiên tuế dược Tặng hành duy hữu Tiểu thừa thiền Thương tâm nhất niệm thường tiền trái Đàn chỉ tam sinh đoạn hậu chuyên Qui ngọa trúc căn vô viễn cận Dạ đăng cần lễ tháp trung niên

苗而不秀豈其天 不使童烏與我玄 景恨無千歲藥駐 贈行唯有小乘禪 傷心一念償前債 彈指三生斷後緣 歸臥竹根無遠近 夜燈勤禮塔中仙

 

Nàng như đám mạ đã xanh chưa kịp trổ đòng đòng. Đó là mệnh trời ư? Miêu nhi bất tú, hữu hỉ phù? Tú nhi bất thật, hữu hỉ phù: mạ đã xanh chưa kịp trổ đòng đòng, có điều đó sao? Lúa đã trổ đòng đòng nhưng lại chưa kịp kết hạt, có vậy sao? Đó là những lời Đức Không Tử khóc Nha Hồi, một người đệ tử tài hoa nhưng yểu mệnh.

Hoặc giả, sao nàng không như cậu Đồng Ô, chồi non chưa kịp trổ thành mạ xanh? Dục nhi bất miêu giả ngô gia chi Đồng Ô hồ? Cửu linh nhi dữ ngã huyền văn hồ?

Triêu Vân mất tháng 7. Tháng 10 năm đó, hoa mai nở rộ nơi đất Huệ châu, ông làm bài từ theo điệu Tây giang nguyệt , như âm thầm hoài vọng Triêu Vân. Nàng tiên nữ từ cõi Bồng lai đến.

Bài từ đó vịnh hoa mai như sau:

Tây giang nguyệt Ngọc cốt na sầu chương vụ Băng cơ tự hữu tiên phong Hải tiên thời khiển thám phương tòng Đảo quải lục y yêu phượng   Tố diện thường hiềm phấn uyển Tẩy trang bất thốn tàn hồng Cao tình dĩ trục hiểu vân không Bất dữ lê hoa đồng mộng

西江月 玉骨那愁瘴霧 冰肌自有仙風 海仙時遣芳叢 倒掛綠依幺鳳   素面常嫌粉 洗妝不褪殘紅 高情已逐曉雲空 不與梨花同夢

Trong đó có cả hoa và chim. Hoa mai và chim lục y yêu phượng; loại chim mỏ đỏ, lông xanh, mỗi khi đậu thì treo ngược trên cành. Chúng là sứ giả của thần tiên trên đảo Bồng lai, ngoài khơi Đông hải.

Huệ châu ở mãi vùng cực nam Trung hoa; đất Lĩnh nam nhiều chướng khi. Hơi núi và sa mù nườm nượp trong những tháng lạnh. Mùa đó, từ tháng 10, hoa mai đã nở. Nhưng cốt cách của mai là tuyết ngọc nên không ngại ngùng sa mù và chướng khí ở đó; và da trắng như bằng giá, hoa mai đã sẵn cái phong vận thần tiên. Là hoa mai, và cũng có thể là Triêu Vân, cái đó chưa cần vội vã. Thơ không ngụ ý, người đọc thơ khỏi cần đi tìm ngụ ý của thơ.

Hoa mai đất Lĩnh nam nở nụ màu hồng. Nụ hồng và lá xanh, có giống như những con lục y yêu phượng? Hoa và chim, có thể là một, có thể là hai; tùy cảm hứng của người đọc.

Nhưng bấy giờ là mùa mà các thần tiên ngoài hải đảo sai sứ giả đi tìm các cụm cây non trong đất liền; cho nên trên cành thấy treo ngược những con lục y yêu phượng:

Ngọc cốt na sầu chương vụ

Băng cơ tự hữu tiên phong

Hải tiên thời khiển thám phương tòng

Đảo quải lục y yêu phượng

Cả bốn câu của bài từ tuyệt không một lời nào để ngụ một ẩn tình nào đó. Cái đó tạm thời hãy cứ cho nằm đó. Bây giờ nên đọc chơi những bài thơ vịnh hoa mai của ông. ba bài thơ làm dưới đình Tùng phong, mùa mai nở rộ, đề ngày 26 tháng 11 năm giáp tuất, ông 59 tuổi. trước Triêu Vân mất ba năm.

Bài thứ nhất.

Xuân phong lĩnh thượng Hoài nam thôn Tích niên mai hoa tằng đoạn hồn Khởi tri lưu lạc phục tương kiến Man phong Đản vũ sầu hoàng hôn Trường điều bán lạc lệ chi phố Ngọa thọ độc tú quang lang viên Khởi duy u quang lưu dạ sắc Trực khủng lãnh diễm bài đông ôn Tùng phong đình hạ kinh cức lý Lưỡng chu ngọc nhụy minh triêu thôn Hải nam tiên vân kiều đọa thế Nguyệt hạ cảo y lai khấu môn Tửu tỉnh mộng giác khởi nhiễu thọ Diệu ý hữu tại chung vô ngôn Tiên sinh độc ẩm vật thán tức Hạnh hữu lạc nguyệt khuy thanh tôn

春風嶺上懷南村 昔年梅花曾斷魂 豈知流落復相見 蠻風雨愁黃黃昏 長條半落荔枝浦 臥樹獨 秀光榔園 豈惟幽光留夜色 直恐冷豔排冬溫 松風亭下荊棘裏 兩株玉蕊明朝暾 海南仙雲嬌墮砌 月下縞衣來扣門 酒醒夢覺起繞樹 妙意有在終無言 先生獨飲勿嘆息 幸有落月窺清樽

 

Thôn Hoài nam gió ngàn bạt đỉnh

Từng năm xưa hồn rụng mai vàng

Rồi lưu lạc ai ngờ là ước hẹn

Gió Mường mưa Mọi phủ chiều hoang

 

Phố lệ chi cành dài nghiêng đổ nửa

Vườn quang lang cây tú lệ nằm không

Còn ngại lắm bởi màu đêm ủ rũ

Và lạnh lùng xua chút ấm tàn đông

 

Đình Tùng phong với rừng gai dưới đó

Hai nàng mai ngà ngọc đón hừng đông

Tiên mấy Hải nam yêu kiều xuống độ

Choàng áo the gõ cửa dưới màn trăng

 

Rượu tỉnh mơ tàn vòng cây tản bộ

Ý tình tuyệt diệu lời ẩn toàn không

Tiên sinh độ ẩm đừng than thở

Một mảnh trăng rơi đáy rượu nồng

 

Bài thứ hai

 

 

La phù sơn hạ mai hoa thôn Ngọc tuyết vi cốt băng vi hồn Phân phân sơ nghi nguyệt quải thọ Cạnh cạnh độc dữ Sâm hoàng hôn Tiên sinh sách cư giang hải thượng Tiễu như bịnh hạc thê hoang viên Thiên hương quốc diễm khẳng tương cố Tri ngã tửu thục thi thanh ôn Bồng lai cung trung hoa điểu sứ Lục y đảo quải phù tang thôn Bảo tòng khuy ngã phương túy ngọa Cố khiển trác mộc tiên xao môn Ma cô quá quân cấp sái tảo Điểu năng ca vũ hoa năng ngôn Tửu tỉnh nhân tán sơn tịch tịch Duy hữu lạc nguyệt khuy không tôn

羅浮山下梅花村 玉雪為骨冰為魂 紛紛初疑月掛樹 耿 耿 獨 與 參 黃 昏 先 生 索 居 江 海 上 悄 如 病 鶴 栖 荒 園 千 香 國 豔 肯 相 顧 蓬 萊 宮 中 花 鳥 使 綠 衣 倒 掛 扶 桑 暾 抱 叢 窺 我 方 醉 臥 故 遣 啄 木 先 敲 門 麻 姑 過 君 及  洒 掃 鳥 能 歌 舞 花 能 言 酒 醒 人 散 山 寂 寂 惟 有 落 月 窺 空 樽

 

Dưới núi La phù mai hoa thôn

Tuyết ngọc là xương băng là hồn

Phơi phới ngỡ chừng trăng gác ngọn

Trơ vơ như sao Hôm hoàng hôn

 

Tiên sinh lênh đênh đời sông biển

Rầu như hạc ốm đậu vườn hoang

Hương trời sắc nước không buồn ngó

Biết ta rượu mùi thơ ấm trong

Trong cung Bồng lai hoa chim làm sứ

Áo xanh treo ngược cây dâu hừng đông

Ôm cây liếc ta đang say nằm đó

Mổ cây gõ cửa nhắn đợi sẵn sàng

Tiên bà qua đây hãy lo quét tước

Chim hay ca múa hoa biết nói năng

 

Rượu tỉnh người tan non vắng vẻ

Hững hờ nhị rụng đáy ly không

 

Bài ba, không trích ở đây.

Trong các bài thơ đó, hoa mai khi lộ liễu, khi e dè; khi bát ngát, khi đìu hiu. Kỳ thực, ở đây là cả một cuộc đời, xa và rộng; một trời thơ mở rộng vô ngần. Nhưng hoa mai đã lên nguồn cảm hứng; vì cốt cách tuyết ngọc, vì phong vận thần tiên. Gương mai không cần tô điểm phấn son; cánh rã mà nụ hồng còn thắm. Tình nơi hoa mai bốc lên cao vút tận trời, đẹp như những đám mây trong nắng sớm:

Tố diện thường hiềm phấn uyển

Tẩy trang bất thốn tàn hồng

Cao tình dĩ trục hiểu vân không

Bất dữ lê hoa đồng mộng

Tình hoa mai tráng lệ và huy hoàng là như thế. Mà chân tình một thuở của Triêu Vân cũng là như thế. Tình không là cõi mộng; không là những cánh hoa lê nườm nượp như mây trời trong mộng. Cuộc tình chưa rã, thì cuộc tình như giấc mộng đăm chiêu. Khi cuộc tình bỏ đi, mộng sẽ bốc thành mây trời trong nắng sớm. Tình và mộng; đến và đi như chưa từng có. Duyên và nợ; có như chưa từng đến và đi. Nợ ân tình trong một thuở, đem cái tấm lòng đày đọa truân chuyên ra để đền bù. Duyên tình mộng của nghìn năm, trong thoáng chốc, trong một cái búng tay, đã trở thành không không trong vĩnh cửu:

Thương tâm nhất niệm thường tiền trái

Đàn chỉ tam sinh đoạn hậu duyên

Duyên nàng là duyên của Phật. Nàng đến, để làm thiên nữ tán hoa, rải hoa trời lên cõi thơ lồng lộng. Trước Triêu Vân mất một năm, lúc đó ông đã 60 tuổi, làm tặng nàng bài Từ theo điệu “Nê nhân kiều”:

Bạch phát  thương nhan Chính thị Duy Ma cảnh giới Không phương trượng tán hoa hà ngại Chu thần trợ điểm Cánh kế hoàn sinh thái

白 髮 蒼 顏 正 是 維 摩 境 界 空 方 丈 散 花 何 礙 朱 唇 箸 點 更 髻 還 生 彩

Da mồi tóc trắng, chính là cảnh giới của Duy Ma. Cảnh giới đó là cõi đối biện thượng thừa; cõi im lặng vô ngôn bát ngát của cư sĩ Duy Ma Cật. Và cũng là cõi tịch mặc nhưng tráng lệ của thi ca. Căn nhà của Duy Ma Cật là khoảng rộng vuông vức một trượng; và là một phương trượng trống trải, nhưng đã chứa cả ba nghìn tòa sư tử; khách từ ba nghìn thế giới tụ lại để nghe một lời không nói của Duy Ma.

Và thiên nữ tại đó đã rải hoa trời tán thưởng một lời không nói; cũng tán thưởng luôn những lời có nói. Thiên nữ đó là Triêu Vân? và cõi của một lời không nói đó là cõi thơ của ông?

Chu thần trợ điểm

…..

Một nụ son, nụ của hoa mai bé bỏng

Kết trên quấn tóc trở thành diễm lệ…

Tình nợ và tình thơ, giao nhau trong cõi tình mộng của những lời, hay của một lời, không nói.

Rồi tình nợ theo xác người trở về với cát bụi; tình thơ theo cõi mộng bốc cao:

Cao tình dĩ trục hiểu vân không.

Nàng gửi thân cát bụi nghìn đời dưới gốc thông; ban đêm, hồn sẽ theo ánh đèn lên diện kiến với tiên trong cõi Phật:

Qui ngọa trúc căn vô viễn cận.

Dạ đăng cần lễ tháp trung tiên

*

*  *

Nghìn năm sau, mùa xuân, rồi mùa thu, và một cánh én liệng mùa xuân ngang qua con nước mùi thu, và

Chi thượng liễu miên xuy hựu thiểu

Thiên nha hà xứ vô phương thảo

Bông liễu cứ triền miên vương vấn như tơ trời, lại bắt đầu từ một cõi mộng đơn sơ; rồi lân la nay khóm trúc mai chồi lan, nửa chiều tà nửa nắng quái, lần hồi từ phố chợ đến đồng quê, từ ân tình đầm ấm của quê hương đến phương trời đọa đày viễn mộng, để đến một cõi có hoa trời, có thiên nữ, và “dạ đăng cần lễ tháp trung tiên” để xin nghe một lời trong tịch mặc vô ngôn. Sơn cùng lộ tuyệt, thơ của ông ở đây ư? Có thể ở đó, hoặc ở chỗ

“Chết từ sơ ngộ màu hoa trên ngàn”

(Bùi Giáng)

 

3.

 

Thập niên sinh tử lưỡng mang mang Bất tư lương, Tự nan vong. Thiên lý cô phần Vô xứ ngoại thê lương Túng sử tương phùng ưng bất thức, Trần mãn diện Mãn như sương.   Dạ lai u mộng hốt hoàn hương Tiểu hiên song Chánh sơ trang. Tương cố vô ngôn Duy hữu lệ thiên hàng. Liệu đắc niên niên trường đoạn xứ, Minh nguyệt dạ Đoản tùng cương.

十 年 生 死 兩 茫 茫 不 思 量 似 難 忘 千 里 孤 墳 無 處 話 悽 涼 縱 使 相 逢 應 不 識 塵 滿 面 鬢 如 霜   夜 來 幽 夢 忽 還 鄉 小 軒 雙 正 梳 妝 相 顧 無 言 唯 有 淚 千 行 料 得 年 年 腸 斷 處 明 月 夜 短 松 岡

 

Mười năm trôi đi, hai ngã sống và chết chia đôi biền biệt.

Dù không nghĩ tới,

Mà cũng không sao quên được.

Nấm mồ đơn chiếc xa xôi,

Lạnh lẽo nói làm sao cho xiết;

Dù có gặp nhau rồi cũng chẳng nhận ra nhau:

Gương mặt đầy cát bụi,

Tóc mai đã bạt trắng như sương.

 

Đêm qua trong giấc mộng triền miên, chợ thấy trở về quê cũ.

Đứng tựa cánh cửa sổ.

Lúc đó bà đang gỡ tóc

Nhìn nhau không nói,

Chỉ có nước mắt tuôn trào.

Tưởng chừng năm năm đứt ruột,

Mỗi lúc đêm trăng sáng,

Trên đồi thông bóng ngả

Trên đây là bài Từ làm theo điệu "Giang thành tử". Ông có ghi chú nhỏ: "Năm ất mão (1074), tháng giêng, ngày 20, ban đêm, ghi lại giấc mộng" Năm đó ông 40 tuổi, làm quan ở Mật châu; vợ chánh thất của ông, Vương thị, Thông Nghĩa Quận quân, mất đã đúng 10 năm:

Thập niên sinh tử lưỡng mang mang

Bà đối với ông, tình duyên và tình nợ thì có; mà tình thơ thì không. Nhưng, bà mất 10 năm, mà tình nhớ nhung của ông vẫn còn cay đắng. Rồi tình đó phát hiện thành lời thơ, thì cũng là tình thơ vậy.

Bảy năm sau đó, khi xuôi dòng Trường giang, dạo chơi Xích bích, vẫn thấy còn phảng phất một mối ngậm ngùi hoài vọng:

 

Cố quốc thần du Đa tình ưng tiếu ngã Tảo sinh hoa phát

故 國神遊 多情應笑我 早生花髮

 

Hồn thả về chơi cố quận

Bạn tình chung có lẽ cười ta

Chưa chi đầu đã bạc

Bạn tình chung, hay khách đa tình nơi cố quận là vong hồn bà Vương thị.

Nước Trường giang ào ạt đổ xuống: "Đại giang đông khứ", bài Từ đó là cả một phong độ kiêu hùng nơi ông

Đại giang đông khứ Lãng đào tận Thiên cổ phong lưu nhân vật ........ Loạn thạch băng vân Kinh đào liệt ngạn Quyển khởi thiên đôi tuyết Giang sơn như họa Nhất thời đa thiểu anh hùng

大 江 東 去 浪 濤 盡 千 古 風 流 人 物  ........... 亂 石 崩 雲 驚 濤 洌 岸 捲 起 千 堆 雪 江 山 如 畫 一 時 多 少 英 雄

Giữa cái kiêu hùng đó còn có vấn vương một sợi tơ trời. Thì đó cũng là một cõi mộng đơn sơ, trong con mắt hùng thị tất cả anh hùng vạn đại.

 

4.

Những tháng cuối năm canh thân (1080), ông ngồi tù trong ngục Ngự sử. Miệng ông nó đày đọa thân ông. Ngồi tù trên ba tháng, được thả ra; bị cách chức, cho làm Hoàng châu Đoàn luyện phó sứ; đời Tống, đó là một chức hờ. Rồi bị an trí, tức là bị đày, ở Hoàng châu. Vừa đến Hoàng châu, ông làm bài thơ tự trách:

自 笑 平 生 為 口 忙

老 來 事 業 轉 荒 唐

 

Tự tiêu bình sinh vị khẩu mang

Lão lai sự nghiệp chuyển hoang đường

Bình sinh vì cái miệng mà mang họa; càng về già, sự nghiệp càng trở nên hoang đường.

Ông bị đày ở Hoàng châu từ đầu năm ông vừa 45 tuổi cho đến hết năm 49 tuổi. Trong 5 năm trời đó, Hoàng châu không khổ đày đọa như ở Huệ châu và Đam nhĩ (tức Hải nam) sau này. Nhưng cái cảnh làm ruộng của ông cũng qua nhiều khổ nhọc. Ông tự bảo, bình sinh đi kiếm ăn bằng cái nghiên mẻ; hận là đã không học nghề làm ruộng. Cũng trong thời gian đó, thơ ông lại phiêu bồng bát ngát.

Khi vừa đến Hoàng châu, ông ngụ cư tại chùa Định huệ trong một thời gian ngắn, chưa đầy một năm, thì dời sang Lâm cao đình. Lúc ngụ tại chùa Định huệ, ông có bài thơ vịnh Hải đường, giữa các thứ hoa rừng dại thô tục. Bài thơ đó quả tình là một cảm hứng trác việt (đọc ở phần Những phương trời lữ thứ). Cũng trong thời gian đó, ông làm bài Từ được trích ở dưới đây, mà người ta đã bàn bạc phân vân về ngụ ý của ông. Bài Từ làm theo điệu "Bốc toán tử". Đầu bài Từ, có ghi chú nhỏ của ông: "Làm khi ngụ cư tại chùa Định huệ ở Hoàng châu". Bài Từ đó như sau:

Khuyết nguyệt quải sơ đồng, Lậu đoạn nhân sơ tỉnh Thùy kiến u nhân độc vãng lai, Phiêu diễn cô hồng ảnh   Kinh khởi khước hồi đầu Hữu hận vô nhân tĩnh Giản tận hàn chi bất khẳng thê Tịch mịch sa châu lãnh

缺 月 掛 疏 桐 漏 斷 人 初 靜 誰 見 幽 人 獨 往 來 飄 渺 孤 鴻 影   驚 起 卻 回 頭 有 恨 無 人 省 簡 盡 寒 枝 不 肯 栖 寂 寞 沙 洲 冷

 

Trăng sơ huyền treo trên ngọn ngô đồng thưa lá.

Trời khuya, người bắt đầu thưa vắng, chỉ nghe tiếng tí tách của đồng hồ

canh chừng giờ đêm

Chỉ thấy ẩn sĩ một mình đi lui đi tới

Thấp thoáng như bóng chim hồng lẻ loi

 

Giật mình quay đầu nhìn lại

Ngậm ngùi giữa lúc mọi người đang say ngủ

Lần lựa hết những cành cây trơ trọi, mà không chịu đậu,

Một mình bơ vơ trên cồn cát.

Dịch dài dòng luộm thuộm như thế, để tìm thử có ngụ ý hay thác ý gì không. Bài Từ hoàn toàn vịnh con chim hồng. Cánh chim hồng lẻ loi, lang bạt. Từ cành này đến cành cây khác, mà không bao giờ chịu đậu lại. Xưa nay, chim hồng có lúc nào lại chịu đậu trên cành cây? Nó đứng trơ vơ trên cồn cát:

Giản tận hàn chi bất khẳng thê

Tịch mịch sa châu tĩnh

Nhưng câu chuyện xung quanh bài Từ đã kể khác.

Tại Hoàng châu, có người con gái của bà Vương thị. Nàng tên là Siêu Siêu, cũng khá có nhan sắc, 16 tuổi mà không chịu lấy chồng. Đông Pha bị biếm trích ra ở Hoàng châu. Biết tin ông đến, nàng mừng lắm. Ông ngụ tại chùa Định huệ. Đêm đêm nàng lén đến núp ngoài cửa sổ, bồi hồi nghe ông ngâm thơ. Ông thường chong đèn đêm, đi qua đi lại ngâm thơ một mình. Khi ông hay có người rình nghe ngoài cửa sổ, ông đẩy cửa sổ ra, nàng trèo tường bỏ chạy. Ông đuổi theo, bảo: Sẽ gọi Vương lang đến làm sui gia.

Thế thì, lời trong thơ là thác ý cho nàng Siêu Siêu. Nhưng bóng con chim hồng trong đó vẫn là bóng của ông:

Cánh hồng bay bổng tuyệt vời

Đã mòn con mắt phương trời đăm đăm

Đó thực là cõi phiêu bồng của phương trời viễn mộng. tình thơ nồng đượm, nhưng tình duyên hay tình nợ thì không không.

 

 

--- o0o --- 
 

Mục Lục | Phần1-1 | Phần 1-2

Phần 2-1 | Phần 2-2 | Phần 2-3 | Phần 2-4 | Phần 3

 

--- o0o --- 
 

Vi tính: Nguyên Vương - Nhị Tường

Trình bày: Linh Thoại

Cập nhật: 01-02-2004